Polyvagaal theorie in therapie

Om je gezondheid te verbeteren, werk Ik samen met je autonome zenuwstelsel, dat nog voordat jij het je bewust bent, reageert op situaties van buitenaf. Het hoe en waarom leg ik je hier graag uit.

Wat is de functie van het autonome zenuwstelsel?

Het autonome zenuwstelsel is ons persoonlijke beveiligingssysteem, altijd wakend om de vraag te kunnen beantwoorden: ‘Is het veilig?’ Het heeft tot doel om ons te beschermen door aan te voelen of we veilig zijn of in gevaar verkeren, van moment tot moment te luisteren naar wat er gaande is in en rondom ons lichaam en in de relaties die we hebben met anderen.

Hoe communiceert het zenuwstelsel met ons?

Dat luisteren speelt zich af op een niveau diep onder dat van het bewustzijn en ver buiten het bereik van onze bewuste controle. Er is hier geen sprake van een bewustzijn dat met perceptie gepaard gaat. Daarom bedacht Stephen Porges, de grondlegger van de polyvagaal theorie,  de term ‘neuroceptie’, als beschrijving van de manier waarop ons autonome zenuwstelsel op zoek is naar signalen van veiligheid, gevaar en levensbedreiging zonder dat de denkende delen van het brein hierbij worden betrokken. Aangezien wij mensen wezens zijn die betekenissen toekennen, leidt datgene wat begint als een woordeloze, neuroceptieve ervaring vervolgens tot het construeren van een verhaal dat ons dagelijks leven vormgeeft.

De opbouw van het autonome zenuwstelsel

Je kunt het autonome zenuwstelsel opdelen in het sympathische en het para sympathische stelsel. Deze twee stelsels reageren samen op signalen en sensaties via drie systemen, elk met een eigen kenmerkend responspatroon.

Het sympathisch zenuwstelsel

Het sympathische zenuwstelsel stuurt impulsen vanuit het ruggenmerg naar onze organen en bereidt ons zo voor op actie.  Dit stelsel reageert op signalen van gevaar en triggert de afgifte van adrenaline, de stof die de vecht-of-vluchtrespons aanwakkert.

Het parasympatisch zenuwstelsel

In het parasympathische stelsel draait het in de polyvagaaltheorie om twee regulatiebanen die door een zenuw lopen die de ‘nervus vagus’ wordt genoemd. De vagus bestaat uit twee regulatiebanen: de ventrale vagale baan en de dorsale vagale baan. De ventrale vagale baan reageert op signalen van veiligheid en stimuleert gevoelens van veiligheid en sociale verbondenheid.

De dorsale vagale baan reageert daarentegen op signalen van extreem gevaar. Deze baan zorgt dat we het contact met anderen verliezen, verlaagt ons bewustzijn en beschermt ons door ons te immobiliseren. Dit wordt ook wel ‘ineenstorting’ genoemd. Op momenten dat we ons verstijfd, gevoelloos of afwezig voelen heeft de dorsale vagus de controle overgenomen.

De polyvagaaltheorie

Stephen Porges heeft een hiërarchie van responsen beschreven die is ingebouwd in ons autonome zenuwstelsel en in de evolutie van onze menselijke soort verankerd ligt. De oorsprong van de dorsale vagale baan van het parasympathische stelsel voert terug tot onze verre gewervelde voorouders en is de oudste baan. Het sympathische stelsel met zijn patroon van mobilisatie ontwikkelde zich daarna. De meest recente toevoeging, de ventrale vagale baan van het parasympathische stelsel, zorgt voor de patronen van sociale betrokkenheid, die uniek zijn voor zoogdieren.

Hoe werkt ons zenuwstelsel volgens de polyvagaal theorie?

Wanneer we stevig verankerd zijn in een ventrale vagale toestand voelen we ons veilig en verbonden, kalm en sociaal. De neuroceptie van gevaar kan ons uit die toestand halen. Het is alsof we dan een stap terugzetten op de evolutionaire tijdlijn, naar het sympathische stelsel. In die toestand worden we gemobiliseerd om te reageren en actie te ondernemen om weer in de veilige en sociale toestand komen. Pas op momenten waarop we het gevoel hebben gevangen te zitten en niet aan het gevaar te kunnen ontsnappen, worden we helemaal teruggeworpen naar het begin van onze evolutionaire geschiedenis. In die toestand raken we geïmmobiliseerd. We raken in een toestand van verlaagd bewustzijn om te kunnen overleven. De weg terug naar veiligheid en contact is vanaf deze plek lang en pijnlijk.

De autonome ladder

Om deze kennis van het autonome zenuwstelsel wat inzichtelijker te maken zou je je kunnen voorstellen dat het autonome zenuwstelsel een ladder is. 

Bovenaan de ladder; veilig en verbonden

Veiligheid en verbondenheid worden aangestuurd door de ventrale vagale baan van het parasympathische stelsel.Voorbeelden van ervaringen die je in deze toestand zou kunnen hebben, zijn het gevoel dat je jouw zaakjes goed op orde hebt, je plannen uitvoert, goed voor jezelf zorgt, de tijd neemt om te spelen, je productief voelt op je werk en over het algemeen het gevoel hebt in balans te zijn en de dingen goed aan te kunnen.

Positieve gevolgen voor de gezondheid in deze toestand zijn:

• een gezond hart
• een gereguleerde bloeddruk
• een gezond immuunsysteem waardoor je minder kwetsbaar bent voor ziekten
• een goede spijsvertering
• goede nachtrust
• een algeheel gevoel van welbevinden.

De ladder afdalen 

De sympathische tak van het autonome zenuwstelsel activeert ons op momenten dat ons een gevoel van ongemak bekruipt. We gaan over tot actie. Onze hartslag vliegt omhoog, onze ademhaling wordt snel en oppervlakkig, de wereld kan gevaarlijk, chaotisch en onvriendelijk aanvoelen. Voorbeelden van problemen die dit in het dagelijks leven met zich mee kan brengen zijn angst, paniekaanvallen, woede, moeite met concentreren of doorzetten en relatieproblemen.

Gevolgen voor de gezondheid zijn:

• Hartaandoeningen
• hoge bloeddruk
• verhoogd cholesterol
• gewichtstoename
• geheugen problemen
• hoofdpijn
• chronische spierspanning in nek, schouders en rug
• maagproblemen
• een verhoogde vatbaarheid voor ziekten.

Onderaan de ladder

Ons oudste regulatiesysteem, de dorsale vagale baan van het parasympathische stelsel, is de regulatiebaan die onze laatste redding vormt. Als al het andere mislukt, als we gevangenzitten en het niet werkt om actie te ondernemen, dan brengt de ‘dorsale vagus’ ons in een toestand van verlaagd bewustzijn, afsluiting en dissociatie (ineenstorting). Problemen in het dagelijks leven die met deze toestand gepaard kunnen gaan, zijn dissociatie, geheugenproblemen, depressiviteit, isolement en een gebrek aan energie om dagelijkse taken uit te voeren.

Gevolgen voor de gezondheid kunnen problemen zijn zoals:

• chronische vermoeidheid
• fibromyalgie
• maagproblemen
• een lage bloeddruk
• diabetes type 2
• gewichtstoename

Dagelijkse bewegingen op de ladder 

Nu we de afzonderlijke plekken op de autonome ladder onder de loep hebben genomen, kunnen we bekijken hoe we de ladder op en neer gaan. Bovenaan de ladder bevindt zich onze lievelingsplek. Dit is geen plek waar alles geweldig is of waar helemaal geen problemen zijn. Maar het is wel een plek waar we over de vaardigheid beschikken om pijn en moeite onder ogen te zien en onze opties te onderzoeken, ons tot anderen te wenden voor steun en georganiseerde reacties te bedenken.

Wanneer er bij ons een gevoel van ongemak of van dreigend gevaar wordt getriggerd, doen we een stap omlaag op de ladder. We hopen dan dat de actie die we vervolgens ondernemen ons voldoende ruimte geeft om tot rust te komen en de ladder weer op te klimmen naar de plek van veiligheid en verbondenheid. Pas als we helemaal naar beneden vallen, tot onderaan de ladder, krijgen we het gevoel dat de veiligheid en de hoop bovenaan de ladder onbereikbaar zijn.

Samenwerkende systemen 

Als de drie bovengenoemde systemen van ons autonome zenuwstelsel – het dorsale vagale systeem, het sympathische stelsel en het ventrale vagale systeem – samenwerken, ervaren we welbevinden. Om die integratie te kunnen begrijpen, laten we het beeld van de ladder los en stellen we ons een huis voor.

Het dorsale vagale systeem stuurt de ‘basisvoorzieningen’ van het huis aan. Dit systeem is voortdurend actief op de achtergrond en houdt onze basale lichaamssystemen aan de gang en in vorm. Als er in dit systeem een fout optreedt, schenken we daar aandacht aan. Als alles soepel verloopt, werken de lichaamsfuncties automatisch. Zonder de invloed van het ventrale vagale systeem worden de basisvoorzieningen in het huis nog steeds aangestuurd, maar is er ‘niemand thuis’. Alles staat op de laagst mogelijke stand – precies genoeg om de lucht te laten circuleren en te voorkomen dat de leidingen bevriezen.

Het sympathische stelsel vormt het beveiligingssysteem van het huis. Dit beveiligingssysteem bevat verschillende standaardresponsen en is altijd paraat om in actie komen in geval van nood. Het is ontworpen om onmiddellijk te reageren en vervolgens weer op stand-by te gaan. Zonder de invloed van het ventrale vagale systeem ontvangt het beveiligingssysteem een gestage stroom van alarmmeldingen en blijft het alarm dus steeds afgaan.

Het ventrale vagale systeem stelt ons in staat om ons ten diepste bewust te zijn van het huis dat we bewonen en het te koesteren. We kunnen ervan genieten als een plek om uit te rusten en weer op te laden wanneer we alleen thuis zijn, maar ook als een plek om met vrienden en familie bij elkaar te komen. Op de achtergrond voelen we de ‘basisvoorzieningen’ werken. Onze hartslag en ademhaling zijn regelmatig. We vertrouwen erop dat het ‘beveiligingssysteem’ op stand-by staat.

Dankzij de integratie van al onze systemen kunnen we compassievol zijn, nieuwsgierig naar de wereld waarin we leven en emotioneel en fysiek verbonden met de mensen om ons heen.

Wat kan ik hier nu mee?

Als we de beschermende rol en de overlevingsresponsen van het autonome zenuwstelsel begrijpen, kunnen we er vriendschap mee sluiten en onze persoonlijke reacties in kaart gaan brengen. Om vriendschap te kunnen sluiten is er gerichte aandacht nodig. Het in kaart brengen van autonome toestanden leidt vanzelf tot het waarnemen en volgen ervan. Pas als we onze toestanden bewust kunnen waarnemen en volgen, kunnen we proberen om de reacties van ons autonome zenuwstelsel te veranderen en te verbeteren. Dat is de manier waarop we de weg naar veiligheid en verbondenheid zullen vinden.

Welzijn komt voort uit een zenuwstelsel dat gereguleerd en flexibel is. Symptomen verminderen hierdoor of lossen zelfs op. Het mooie is dat het zenuwstelsel van moment tot moment opnieuw bedraad wordt, een flexibel zenuwstelsel kan dus alsnog ontwikkelt worden! ik begeleid je daarbij. Het doel is daarbij om flexibel door de wereld te kunnen navigeren, eerst met de kleine, gewone verschuivingen die deel uitmaken van het dagelijks leven en daarna op te bouwen naar voldoende veerkracht om ook grotere uitdagingen te kunnen doorstaan. Een dynamisch evenwicht dus, geen 'perfecte' statische situatie.

Juist in tijden van grote onzekerheid en polariteit is dit werk onmisbaar

Voor veel mensen is deze tijd een grote uitdaging. De wereld verandert snel, de polariteit groeit, de onzekerheid is groot, veel mensen zijn ziek, de druk is hoog, overal zijn berichten met veelal slecht nieuws...dit alles zorgt ervoor dat het autonome zenuwstelsel in de overlevingsstand komt. Maar besef wel goed dat overleven iets heel anders is dan LEVEN. In de overlevingsstand wordt het hoognodige gedaan om je veilig te houden, maar er is geen herstel. In die zin is het zwart/wit, of overleven όf herstel en opbouw van het lichaam...

Wat ik extra mooi vind aan werken met het autonome zenuwstelsel

We zijn allemaal reizigers op de autonome snelweg…Het autonome zenuwstelsel is de gemeenschappelijke noemer in onze menselijke ervaring. Hierin zijn we allen gelijk! Hoe meer ik me bewust geworden ben dat gedrag voor een groot deel geen cognitieve keuze is, maar een biologische, hoe neutraler ik naar anderen en mezelf ben gaan kijken.

Verantwoordelijk nemen over je eigen autonome zenuwstelsel

As mens kun je alleen groeien, wanneer je de verantwoordelijkheid neemt over jouw eigen ervaring. Ik kan je hierbij begeleiden door je te leren hoe jouw autonome zenuwstelsel werkt en samen te werken aan regulatie. Dan kun jij, nu je jouw biologische keuzes/voorkeuren kent, verantwoordelijkheid nemen om jouw biologie opnieuw vorm te geven.

Voor de wetenschappelijke achtergrond over de Polyvagaaltheorie en het autonome zenuwstelsel zie Stephen Porges PVT background